Suplementy diety w ciąży – WYWIAD z dietetykiem

Jakie witaminy i minerały są najważniejsze w diecie przyszłej mamy?

Przede wszystkim trudno ocenić, żeby jakikolwiek składnik odżywczy był bardziej lub mniej istotny w diecie kobiety w ciąży. Niedobór każdego składnika może bowiem wpłynąć niekorzystnie na całą ciążę, w tym rozwój młodego człowieka.

Najważniejszym składnikiem odżywczym dla rozwijającego się płodu jest glukoza, aczkolwiek szczególną uwagę zwraca się również na prawidłową podaż witamin i składników mineralnych, zwłaszcza: jodu, żelaza, kwasu foliowego, witaminy D, wapnia i magnezu.

Warto podkreślić, że rola składników odżywczych nie ogranicza się jedynie do rozwoju poszczególnych tkanek i narządów dziecka czy rozwoju narządów i tkanek potrzebnych do prawidłowego przebiegu ciąży (m.in. łożyska, macicy, płynów owodniowych, a nawet krwi, która również zwiększa swoją objętość w ciąży). Składniki odżywcze są tak bardzo ważne w diecie każdego - a zwłaszcza kobiety w ciąży - ponieważ przede wszystkim biorą udział we wszystkich podstawowych szlakach metabolicznych, np. w szlaku przemiany metioniny. Zaburzenia w nim mogą prowadzić do szeregu nieprawidłowości począwszy od zaburzeń przebiegu metylacji DNA, czyli jednego z podstawowych mechanizmów epigenetyki (nauki zajmującej się zjawiskiem “włączania” i “wyłączania” genów). Niedobory składników odżywczych na etapie prenatalnym mogą się odzwierciedlać nawet w aktywności genów dziecka, zatem mogą mieć niezwykle szeroki wpływ na jego całe życie.

Czy zapotrzebowanie na składniki odżywcze zmienia się w zależności od zaawansowania ciąży?

W poszczególnych trymestrach, przede wszystkim zmienia się zapotrzebowanie na energię i takie makroskładniki diety jak węglowodany i tłuszcze. W ciąży rośnie również zapotrzebowanie na białko, natomiast według obecnych norm nie zmienia się ono w poszczególnych trymestrach. Pojawiają się jednak doniesienia naukowe mówiące o tym, że zapotrzebowanie na białko może rosnąć dopiero w drugim i trzecim trymestrze ciąży (w związku z większym przyrostem tkanek matki i płodu niż w pierwszym trymestrze). Jednak obecne rekomendacje zalecają jedynie zmianę (zwiększenie) spożycia węglowodanów i tłuszczy w II i III trymestrze, przy czym według obowiązujących norm zapotrzebowanie na białko rośnie już od I trymestru.

Jakie jest zapotrzebowanie na witaminy i minerały w poszczególnych trymestrach ciąży?

Zapotrzebowanie na witaminy i składniki mineralne w ciąży zostało zebrane w normach żywienia dla ludności opracowanych przez Instytut Żywności i Żywienia. Obecne normy z 2012 roku nie rozróżniają zapotrzebowania w zależności od trymestru. Istotny jest natomiast wiek, w którym kobieta zaszła w ciążę. Jednym słowem obecne zalecenia nie uwzględniają zmiennego zapotrzebowania na witaminy i składniki mineralne w poszczególnych trymestrach ciąży. W literaturze również raczej nie widać trendu zmiany ustalonych norm w zależności od trymestru ciąży.

Które z nich należy uzupełniać suplementami, a których w suplementach nie musi być, bo można dostarczać ich odpowiednie dawki z pożywienia?

Potrzeba włączenia suplementacji diety w wielu przypadkach zależy od sposobu żywienia i stanu zdrowia kobiety w ciąży, który z kolei zależy od stylu życia jaki kobieta prowadziła przed ciążą. Zawsze dążymy do tego, aby to dieta zaspokajała wszystkie potrzeby; w ciąży - dwóch organizmów.

Zapotrzebowanie należy zawsze ustalać indywidualnie (biorąc pod uwagę: płeć, wiek oraz historię choroby pacjentki, w tym sposób odżywiania przed ciążą) i w ten sposób dobierać ewentualną suplementację.

Obecnie zaleca się każdej kobiecie w ciąży suplementację kwasem foliowym w dawce 400 mikrogramów do końca 12 tygodnia ciąży. Relatywnie często również potrzebna okazuje się suplementacja żelazem, czasem witaminą B6. W przypadku innych składników (jod, wapń, kwasy omega 3, witamina C) zwraca się przede wszystkim uwagę na uwzględnianie przez kobietę źródeł tych składników w zwyczajowej diecie. Jeżeli jest to niemożliwe wówczas rozważa się suplementację. Obecnie większość danych naukowych wskazuje równocześnie, że jednej witaminy nie należy suplementować - jest nią witamina A. Po pierwsze występuje ona w naszej diecie w ilościach pokrywających zapotrzebowanie (a często i wyższych), po drugie w nadmiarze wykazuje działanie teratogenne i dlatego jej nadmiar może negatywnie wpływać na ciążę. Z tego również względu, nie tylko nie należy przyjmować suplementów diety z witaminą A, ale również należy ograniczyć spożycie produktów, które zawierają duże ilości tej witaminy (czyli wątróbki).

Czy suplementy diety w ciąży są konieczne?

Suplementacja diety kobiety w ciąży nie zawsze jest konieczna. Zawsze należy starać się, aby to zwyczajowy sposób żywienia zaspokajał potrzeby kobiety i dziecka w okresie ciąży. Jednak dieta wielu kobiet - zwłaszcza przed ciążą - jest niedoborowa pod kątem wielu istotnych składników odżywczych co wpływa na zasadność włączenia suplementacji. W przypadku niedoborów czy nawet zaistnienia ryzyka niedoboru, suplementacja diety określonymi składnikami odżywczymi ma zdecydowanie korzystny wpływ na zdrowie mamy i dziecka i w takich sytuacjach należy ją włączyć. Decyzja należy do lekarza prowadzącego ciążę, można ją również skonsultować z dietetykiem. Natomiast lekarz zawsze powinien zostać poinformowany o stosowanej przez kobietę suplementacji. Z własnego doświadczenia - jako pacjenta i dietetyka - mogę również powiedzieć, że to jednak sama żywność jest najlepszym suplementem składników odżywczych i dlatego warto (najpierw lub równolegle) rozważyć możliwość uzupełnienia niedoborów za pomocą żywności - najlepiej pod okiem profesjonalnego dietetyka.

Czy suplementy naprawdę działają? (Niektórzy lekarze mają o nich niezbyt pochlebne zdanie i ich nie zalecają swoim pacjentkom, czy mają rację?)

Suplementy diety podlegają pod prawo żywnościowe, nie farmaceutyczne i z tego właśnie względu często nie spełniają takich restrykcyjnych wymagań jak leki, a to przekłada się na ich jakość (oraz częstą negatywną opinię specjalistów - lekarzy, farmaceutów oraz dietetyków). Pojawiają się również dane w badaniach naukowych świadczące o tym, że suplementy mogą być - ale nie muszą - zanieczyszczone różnymi składnikami, np. substancjami silnie działającymi, czy zanieczyszczeniami mikrobiologicznymi. Należy jednak podkreślić, że nie jest to ocena stricte dotycząca suplementów diety dla kobiet w ciąży, ale wszystkich dostępnych na rynku suplementów diety. Jakość ta może przekładać się m.in. na brak efektów stosowania, zwłaszcza w sytuacji, gdy dany składnik nie będzie się odpowiednio wchłaniać lub będzie go mniej niż zadeklarował producent danego suplementu diety. Natomiast jeżeli zainwestujemy w sprawdzony - dobry preparat - (będący suplementem diety) na pewno korzystnie wpłynie na nasze zdrowie. Warunkiem koniecznym, są w tym przypadku rzeczywiste potrzeby organizmu. Z całą pewnością leki mają również bardziej pewną jakość, ponieważ w odróżnieniu od suplementu diety lek cechuje się określoną siłą działania (w odróżnieniu od suplementów diety, leki mają na opakowaniu umieszczony numer pozwolenia).

Kiedy kobieta w ciąży nie powinna stosować suplementów diety? Kiedy jest to przeciwwskazane?

W dość oczywistej sytuacji. Jeżeli dieta kobiety jest odpowiednio zbilansowana (również w okresie przed ciążą) i nie występuje u niej ryzyko niedoborów - biorąc pod uwagę jej sposób odżywiania i stan zdrowia. Niektóre choroby mogą zwiększać zapotrzebowanie na niektóre składniki odżywcze dlatego pomimo, że kobieta nie ma niedoborów może należeć do grupy ryzyka (wówczas lekarz powinien rozważyć włączenie suplementacji). Przede wszystkim jednak nigdy nie powinno się suplementować diety na własną rękę, szczególnie bez wiedzy lekarza prowadzącego ciążę. Niewskazana jest również suplementacja diety kilkoma preparatami zawierających kilka składników odżywczych (ponieważ niektóre składniki mogą się dublować), wówczas pojawia się ryzyko nadmiarów.

Jakie są konsekwencje niedoboru składników mineralnych i witamin w diecie kobiety w ciąży?

Konsekwencje niedoborów można podzielić na dwie grupy. Objawy wpływające na kobietę (i przebieg ciąży), np. niedobór magnezu będzie objawiać się m.in skurczami łydek, niedobór żelaza większym zmęczeniem kobiety, niedobory innych składników mogą również zwiększać ryzyko stanu przedrzucawkowego (jednego z najgroźniejszych powikłań ciąży).

Jednak zdecydowanie bardziej trwale, niedobory mogą się odbić na zdrowiu i przyszłości dziecka. Niedobory składników odżywczych (zwłaszcza żelaza, cynku, witaminy B12 i witaminy D) mogą być zauważalne dopiero w wieku dorosłym dziecka, ponieważ ewentualne niedobory mogą mieć wpływ na zaburzenia metabolizmu i choroby ujawniające się często w dorosłym życiu dziecka (np. insulinooporność, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze).

Natomiast niedobory wielu składników są już widoczne na wczesnym etapie rozwoju dziecka. Niedobory kwasu foliowego mogą skutkować wadami wrodzonymi układu nerwowego, niedobory jodu upośledzeniem umysłowym (tzw. kretynizm). Coraz więcej dowodów istnieje również, że niedożywienie kobiety w ciąży może wpływać na zwiększone ryzyko Zaburzeń ze Spektrum Autyzmu u dziecka.

Czy można przedawkować witaminy i minerały? Czym to grozi?

Tak, można przedawkować witaminy i składniki mineralne. Aczkolwiek nasz organizm ma pewne mechanizmy, które chronią go przed ewentualnymi negatywnymi skutkami przyjmowania za wysokich dawek, zarówno witamin, jak i składników mineralnych. Dlatego też objawy nadmiarów zdarzają się zdecydowanie rzadziej niż objawy niedoborów. Wśród skutków ubocznych wymienia się przede wszystkim kamienie w nerkach (zwłaszcza w przypadku składników mineralnych). Natomiast objawy przedawkowania witamin mogą być bardzo różne, wiele z powodowanych objawów może być podobnych do objawów niedoboru, np. składniki będące antyoksydantami w nadmiarze wykazują działanie wręcz prooksydacyjne, czyli mogą nasilać stres oksydacyjny w organizmie (zazwyczaj kojarzony z niedoborem tych składników w diecie).

Za wywiad dziękuję dietetyk pani Marcie Brajbisz

mgr Marta Brajbisz

Dietetyk, psychodietetyk, absolwentka Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego; entuzjasta idei wykorzystania hasła „Zachowaj Równowagę” w życiu codziennym, specjalizuje się w leczeniu żywieniowym chorób układu pokarmowego oraz chorób nowotworowych; autorka i współautorka wielu artykułów naukowych i popularnonaukowych.